Οι άγνωστες φωτογραφίες της Μικρασιατικής εκστρατείας, από έναν Κρητικό ερασιτέχνη φωτογράφο της εποχής (φωτο)

Το φωτογραφικό λεύκωμα «Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922. Φωτογραφικό οδοιπορικό», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κουκκίδα, συγκεντρώνει άγνωστο φωτογραφικό υλικό από τη Μικρασιατική Εκστρατεία, το οποίο ανακαλύφθηκε πρόσφατα, δείγματα από το οποίο παρουσιάζει 0 Ηλίας Μαγκλίνης στην “Καθημερινή”.

Υπολοχαγός Δημοσθένης Κυρμιζάκις

Οι φωτογραφίες είναι ενός Κρητικού, ερασιτέχνη φωτογράφου, του Δημοσθένη Κυρμιζάκι, που γεννήθηκε το 1892 και πέθανε το 1940.

Αύγουστος 1922: Η δραματική υποχώρηση. «Τι γίνεται στη στέγη των τραίνων», είναι η λεζάντα του ίδιου του Κυρμιζάκι.

Ο Δημοσθένης Κυρμιζάκις γεννήθηκε στα Χανιά τον Ιανουάριο του 1892, γιος καλλιεργημένου και εύπορου εμπόρου υφασμάτων. Η Κρήτη βρισκόταν βεβαίως υπό τουρκική κατοχή τότε και κατά τη διάρκεια των γεγονότων του 1897, οι Τούρκοι έκαψαν σχεδόν όλα τα μαγαζιά των χριστιανών (του πατρός Κυρμιζάκι για τρίτη μάλιστα φορά), οπότε και η οικογένεια μετέβη προσωρινώς στην Αθήνα έως ότου περάσει ο μεγάλος κίνδυνος.

Ο Δημοσθένης Κυρμιζάκις σπούδασε τοπογράφος στο Μόναχο, έμαθε ιταλικά, γερμανικά και γαλλικά, αλλά η μεγάλη του αγάπη ήταν η φωτογραφία. Οπως γράφει στο κατατοπιστικό εισαγωγικό σημείωμά της η Νίνα Κασσιανού, δρ ιστορικός φωτογραφίας, ουδείς γνωρίζει πώς προέκυψε αυτή η πετριά με τη φωτογραφία στον νέο ακόμη Δημοσθένη Κυρμιζάκι.

Πυρκαγιά στο Αφιόν Καραχισάρ το καλοκαίρι του 1921. Ενα χρόνο μετά, από τα περίχωρα αυτής της πόλης ξεκίνησε η μεγάλη τουρκική αντεπίθεση.

Το 1916, πάντως, τον βρίσκουμε έφεδρο στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού. Τρία χρόνια μετά, θα βρεθεί στη Σμύρνη. Για την ακρίβεια, οι πρώτες φωτογραφίες του Κυρμιζάκι χρονολογούνται στον Απρίλιο του 1919 οπότε και ο έφεδρος επιβιβάζεται στο πλοίο «Θεμιστοκλής», από τις Ελευθερές, για το μεγάλο ταξίδι στη Μικρά Ασία. Ο Κυρμιζάκις είναι παρών όταν στις 2 Μαΐου το πλοίο καταφτάνει στην προκυμαία της Σμύρνης και όλο αυτό το διάστημα κρατάει ημερολόγιο. Και, βέβαια, φωτογραφίζει συνεχώς.

«Το πρωί είχαμε αφίσει για πάντα τον κόλπο της Σμύρνης», γράφει στη λεζάντα αυτής της φωτογραφίας ο Κυρμιζάκις. Αύγουστος 1922.

Το συνολικό υλικό που θα αφήσει πίσω του είναι καταχωρισμένο σε έξι άλμπουμ και είναι χωρισμένο σε ενότητες, κεφάλαια που ακολουθούν με κάποια χρονολογική σειρά τα γεγονότα όπως τα έζησε ο ερασιτέχνης φωτογράφος. Ο ίδιος κολλούσε με σχολαστική επιμέλεια και φροντίδα τις φωτογραφίες, συμπληρώνοντας τις απαραίτητες λεζάντες.

Στρατιώτης Πετρινιώτης Γεώργιος. Πέθανε στο τρένο το 1922.

Τα άλμπουμ αυτά, γράφει η Νίνα Κασσιανού, πρέπει να τα συνέθεσε μετά το πέρας της πολεμικής περιπέτειας, το 1923, όταν βρισκόταν πια στην Κομοτηνή.

Στην ουσία, ο προσεκτικός αναγνώστης, παρακολουθώντας τη διαδοχή των φωτογραφιών, θα έχει μια αρκετά καλή, έστω και υποτυπώδη, αφήγηση πάνω στην πορεία της εκστρατείας. Από τον θρίαμβο του 1919, στη δυναμική του 1920 και από εκεί στα πρώτα σύννεφα του 1921 κι έπειτα στο τέλμα και στη συντριβή του 1922.

«Τηγανίζονται και πωλούνται κεφτέδες» από Τούρκους στο Αφιόν Καραχισάρ, όταν η πόλη τελούσε υπό ελληνική κατοχή, το 1921-22.

Η φροντισμένη έκδοση, πέρα από το κείμενο της Ν. Κασσιανού, περιλαμβάνει βιογραφικό σημείωμα της Βάντας Ιωαννίδου καθώς και ιστορική αναφορά που υπογράφει ο Γιώργος Μαργαρίτης, ιστορικός, καθηγητής ΑΠΘ.

Επίλογος που ενέχει ένα στοιχείο τραγωδίας: ο Δημοσθένης Κυρμιζάκις γλίτωσε από τον Σαγγάριο και την τελική καταστροφή του ’22 για να βρει όμως τον θάνατο την 1η Νοεμβρίου του 1940, θύμα της πρώτης ιταλικής αεροπορικής επιδρομής στα Χανιά. Ηταν 48 ετών. Κι ωστόσο άφησε πίσω του ανεκτίμητα ντοκουμέντα. Οι εξαιρετικές φωτογραφίες του αποτυπώνουν την ιδιαιτερότητα της ματιάς του.

«Το μπαρκάρισμα των λιποτακτών» τον φοβερό Αύγουστο του 1922.

Ο Δημοσθένης Κυρμιζάκις

Για τον Κυρμιζάκι και το φωτογραφικό λεύκωμα που εκδόθηκε με βάση το πλούσιο υλικό του, εντοπίζουμε ένα επίσης κατατοπιστικό κείμενο του Μανώλη Μανούσακα στα “Χανιώτικα Νέα”.

“ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΥΡΜΙΖΑΚΙΣ
ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 1919 – 1922
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΛΗΘΙΝΕΣ ΣΑΝ ΨΕΥΤΙΚΕΣ”
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΟΥΚΚΙΔΑ

Eνα εξαιρετικό ιστορικό λεύκωμα εκδόθηκε πριν λίγες μέρες στην Αθήνα, ένα λεύκωμα από αυτά που σπάνια πλέον εκδίδονται στην πατρίδα μας. Πρόκειται για τη φωτογραφική αποτύπωση της Μικρασιατικής εκστρατείας του 1919 – 1922, όχι από κάποιον εντεταλμένο φωτορεπόρτερ ή για λογαριασμό οποιασδήποτε προπαγάνδας, μα από κάποιο που έλαβε ο ίδιος μέρος στα γεγονότα: Το Χανιώτη υπολοχαγό Δημοσθένη Κυρμιζάκι.

O Κυρμιζάκις (1892 – 1940) δεν είναι άγνωστος στους ασχολούμενους με την ιστορική φωτογραφία και τη γενικότερη ιστορική έρευνα, όντας ένας λάτρης της φωτογραφικής τέχνης, την οποία υπηρέτησε με ευαισθησία και μεράκι. Πρόκειται για γόνο καλλιεργημένης αστικής οικογένειας των Χανίων με προσφορά στην τοπική κοινωνία και καλλιτεχνικές επιδόσεις. Ο πατέρας του Γεώργιος ήταν ένας γλωσσομαθής έμπορος υφασμάτων, με κατάστημα στην οδό Σκρύδλωφ. Ο Δημοσθένης ήταν το δεύτερο παιδί της οικογένειας, ενώ από τα υπόλοιπα παιδιά, γνωστότερη έγινε η μικρότερη αδελφή του Αγλαΐα, παιδαγωγός, συγγραφέας, λαογράφος και ταλαντούχα ζωγράφος (1904 – 1983). Ο ίδιος σπούδασε τοπογράφος μηχανικός στην Αθήνα και στο Μόναχο, ήταν δε πολύγλωσσος αφού εκτός από τα ελληνικά γνώριζε γαλλικά, γερμανικά και ιταλικά. Το 1912 υπηρέτησε τη θητεία του στον Ελληνικό Στρατό στα μέτωπα των Βαλκανικών πολέμων, ενώ το 1916 κατετάγη ως έφεδρος αξιωματικός στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού. Το 1919 υπηρετούσε ως υπολοχαγός στη Θράκη και μαζί με τη μονάδα του έλαβε μέρος στην αποβίβαση και κατάληψη της Σμύρνης και σε όλη τη Μικρασιατική εκστρατεία. Εζησε από κοντά τα γεγονότα σε όλη την τραγική τους διάσταση, την ηρωική και τη φρικιαστική και αποχώρησε με τα τελευταία υπολείμματα του Ελληνικού εκστρατευτικού σώματος από τον Τσεσμέ στις 2 Σεπτεμβρίου 1922. Πίσω τους η Σμύρνη είχε ήδη μεταβληθεί σε ολοκαύτωμα…
Ο Κυρμιζάκις είχε την πρόνοια να αποτυπώσει με το φακό του όσα γεγονότα υπέπεσαν στην αντίληψή του. Και όχι μόνο: Τον τόπο και τους ανθρώπους του στην καθημερινότητά τους, μέσα στις δύσκολες συνθήκες των πολεμικών γεγονότων και του δύσχρηστου φωτογραφικού εξοπλισμού της επoχής. Από την άποψη της πληροφορίας το υλικό αυτό είναι πολύτιμο και μπορεί να χαρακτηριστεί και αντισυμβατικό. Καμία φωτογραφία δεν έχει στηθεί ή σκηνοθετηθεί, αντίθετα έχουν τραβηχτεί στιγμιότυπα που θα απέφευγαν οπωσδήποτε οι οπαδοί του ιστορικού καθωσπρεπισμού: Τα καμμένα παιδικά κορμάκια στον Αγ. Χαράλαμπο Αϊδινίου, τους νεκρούς που είχαν πεταχτεί έξω από τους τάφους, την πυρκαγιά στο Αφιόν Καραχισάρ, τους τραυματίες, το όνειδος των λιποτακτών που χωρίς καμιά αντίσταση ορμούσαν στα καράβια που μετέφεραν τραυματίες και αρρώστους για να τους πάρουν τη θέση, στην υποχώρηση… Όλα αυτά δίπλα σε σκηνές μάχης, χιονισμένα τοπία, μνημεία ελληνορωμαϊκά, βυζαντινά αλλά και μουσουλμανικά, τοπική αρχιτεκτονική, παζάρια, κοντολογίς ό,τι μπορούσε να τραβήξει το ενδιαφέρον ενός καλλιεργημένου ατόμου, όχι μόνο εκείνης της εποχής. Το υλικό αυτό είχε ταξινομηθεί από τον ίδιο σε 6 λευκώματα χωρισμένα σε ενότητες με επικεφαλίδες και λεζάντες, που περιέχουν συνολικά 926 φωτογραφίες. Η τοποθέτηση των φωτογραφιών έχει γίνει με απόλυτη τάξη μέσα σε πλαίσια από λευκή σινική μελάνη και λεζάντες γραμμένες καλλιγραφικά από τον ίδιο, λιτές, περιεκτικές, γεμάτες χιούμορ πολλές φορές πικρό… Γλώσσα ρέουσα δημοτική, με κάποια στοιχεία καθαρεύουσας, στοιχείο κι αυτή ενός ευπατρίδη με βαθιά δημοκρατική συνείδηση. Αυτούσιο αυτό το υλικό, χωρίς καμία αλλαγή ή επεξεργασία, χωρίς έστω κάποια μεγέθυνση μέρους των φωτογραφιών, παρατίθεται στο λεύκωμα, με απόφαση των συντελεστών της έκδοσης. Από σεβασμό στις αισθητικές επιλογές του δημιουργού τους.
«Το έργο αυτό εκπλήσσει τόσο ως προς την περιγραφική ικανότητα του φωτογράφου, όσο και ως προς τη φωτογραφική του δεινότητα, η οποία είναι άξια βαθύτερης συγκριτικής μελέτης» επισημαίνει η δρ ιστορικός φωτογραφίας κα Νίνα Κασσιανού, η οποία ερεύνησε και συνέγραψε το σχετικό με τις φωτογραφίες κείμενο του λευκώματος. Και συνεχίζει:
«Η φωτογραφική ματιά του Δημοσθένη Κυρμιζάκι στο μαγικό κόσμο της Ανατολίας μαζί με το 5ο Σύνταγμα Πεζικού που αγωνίστηκε για να κατορθώσει το ακατόρθωτο, αποφορτίζει σημαντικά τη διάχυτη εθνοκεντρική ένταση εκείνων των ημερών και αποδεσμεύει τη ματιά από την επική έξαρση πολλών άλλων φωτογράφων. Τοποθετεί τα ιστορικά δρώμενα μέσα σ’ ένα ταξίδι που παρότι καθορίζεται από τραγικά γεγονότα είναι γεμάτο ποίηση, ενθουσιασμό κι ελπίδα».
Ας σημειωθεί πως η εκτύπωση των φωτογραφιών είχε γίνει από τον Κυρμιζάκι κατευθείαν από τα αρνητικά, εξ επαφής, σε διαστάσεις 5,5 x 7,5 cm.
Τα ιστορικά κείμενα που συνοδεύουν τις φωτογραφίες συντάχτηκαν από το γνωστό πανεπιστημιακό δάσκαλο Γιώργο Μαργαρίτη. Τα κείμενα αυτά, 6 συνολικά, παρακολουθούν την ιστορική διαδρομή των εικόνων χωρίς απεραντολογίες, με τρόπο αντικειμενικό και εύληπτο. Ετσι, το όλο εγχείρημα γίνεται εργαλείο γνώσης για κάθε φιλίστορα, όχι μόνο για τους ειδικούς μελετητές.
Αξίζει όμως να αναφερθούμε λίγο και στη μετέπειτα πορεία του Χανιώτη δημιουργού, ο οποίος συνέχισε με συνέπεια να αποτυπώνει με το φακό του την Ελλάδα του μεσοπολέμου, απαρτίζοντας 10 επιπλέον πολύτιμα λευκώματα.
Μετά την επιστροφή από τη Μικρασία, εγκαταστάθηκε με τη μονάδα του στη Θεσσαλονίκη και στην Κομοτηνή, όπου έγινε λοχαγός το 1923. Το 1925 βρίσκεται στην Καβάλα, όπου σε περίοδο άδειας μεταβαίνει στο Αγιο Ορος και δημιουργεί ένα φωτογραφικό οδοιπορικό. Το 1934 έγινε ταγματάρχης και το 1937 αντισυνταγματάρχης. Την ίδια χρονιά έκανε αίτηση για αποστράτευση και τελικά επέστρεψε στα Χανιά. Από την περίοδο της εγκατάστασής του εδώ τον θυμούνται κάποιοι παλιοί Χανιώτες να τριγυρνά καβάλα στη μοτοσυκλέτα του -μια BMW με καλάθι- πάντα με τη συνοδεία της φωτογραφικής του μηχανής, μιας Balda του 1931 που εικονίζεται στο οπισθόφυλλο της έκδοσης. Τα Χανιά της δεκαετίας του ’30, όπως και κάποια τοπία από την υπόλοιπη Κρήτη, τα αποτύπωσε σε 3 λευκώματα, ένα ολόκληρο και σε μέρος των 2 άλλων, από τα οποία έχω χρησιμοποιήσει κάποιες φωτογραφίες σε παλιότερες δημοσιεύσεις μου. Βεβαίως και το υλικό από τα υπόλοιπα λευκώματα, μέρος του οποίου αποτελούν αεροφωτογραφίες, είναι εξίσου σημαντικό.
Η κa Βάντα Ιωαννίδου εγγονή της αδελφής του Δημοσθένη και κληρονόμος του, αφού ο ίδιος δεν δημιούργησε οικογένεια, περιγράφει με τρόπο συγκλονιστικό στην αρχή της έκδοσης και μαζί με τα υπόλοιπα βιογραφικά του στοιχεία το απρόσμενο τέλος του, την 1η Νοεμβρίου 1940. Τότε που η Ιταλική αεροπορία με ορμητήριο τη Ρόδο επέδραμε άνανδρα κατά των Χανίων βομβαρδίζοντας αδιακρίτως, αν και χωρίς μεγάλη επιτυχία την πόλη, αφαιρώντας τη ζωή από λίγους συμπολίτες μας. Μόνο που το γεγονός αυτό σκεπάστηκε στη συλλογική μνήμη από τις απείρως καταστροφικότερες και φονικότερες επιδρομές της Γερμανικής αεροπορίας το Μάιο του ’41… Συνέβη λίγο πριν την επιβίβασή του για τη Σούδα με προορισμό το Αλβανικό μέτωπο και κατά τη διάρκεια οικογενειακής κοινωνικής εκδήλωσης. Ο ίδιος ήταν μόλις 48 ετών. Ακολούθησε η εκτέλεση του 94χρονου πατέρα του από τους αλεξιπτωτιστές κατά τη Μάχη της Κρήτης και η απώλεια του 17χρονου ανιψιού του, του επονίτη Γιώργου Νικολακάκη, που πιάστηκε στην Αθήνα και στάλθηκε στα στρατόπεδα της Γερμανίας χωρίς να φτάσει ποτέ…
Στη μνήμη αυτού του μικρού ήρωα είναι αφιερωμένη και η έκδοση του παρόντος λευκώματος